Tost na hEalaíona Ghaeilge -

"Tá an t-iarrthóir Gaeilge faoi mhíbhuntáiste mór (leis na heagraíochta atá freagrach as maoiniú agus as cur chun cinn na nEalaíon) de bharr an rogha teanga atá déanta aige nó aici!"

Roinn muid atheasc Rónáin Uí Dhónail, An Coimisinéir Teanga, ag Léacht Nollaig Uí Gadhra in mBaile Átha Cliath inné.  Dúirt sé "...is minice ná a mhalairt, i Státchóras na tíre seo: go bhfágtar an Ghaeilge ar lár ó mhórbheartais an Stáit agus i gcur i bhfeidhm na mbeartas sin."  Ar an lá ceannan céanna bhí léiriú beacht den meon sin á léiriú ag Coiste de chuid an Oireachtais.

Tá Buan-Chomhchoiste na Gaeilge, na Gaeltachta agus na nOileán ag leanúint a chuid cruinnithe ag scrudú hEalaíona agus an Ghaeilge. Bhí criunniú acu ar an 9ú lá Bealtaine 2018 agus rinne Stiúthóir An Chomplachta Dhrámaíochta Fibín, Darach Ó Tuairisc,  cuir i láthair láidir ann. Is féidir breathnú ar fhís den gcruinniú anseo. Tosnaíonn a chaint ag 51 neomaid!

Is mar seo a labhair sé:

Ba mhaith liom mo bhuíochas a ghabháil libh as an gcuireadh teacht chun cainte libh inniu agus Na hEalaíona agus an Ghaeilge á phlé. Labhróidh mé ar mo chuid taithí féin sa gcomhthéacs sin, agus mé ag obair san earnáil agus ag plé le heagraíochtaí stáit i leith na nEalaíon Gaeilge le breis is 20 bliain. Tuigim go bhfuil go leor gnéithe éagsúla ag baint leis an gceist ach táimse chun díriú go príomha ar mhaoiniú na nEalaíon Gaeilge agus mo thaithí agus mo thuairímí a roinnt ina leith. Táim ag súil ar ndóigh go gcuirfidh sé leis an bplé a dhéanfar ar an ábhar sin, anseo inniu.

Mo thaithí i leith Na hEalaíona agus an Ghaeilge le breis is 20 bliain 
Ní féidir an tábhacht atá leis na hEalaíona i saol an duine a shéanadh, baineann sí leis an staid dhaonna féin agus cuireann sí le luach eacnamaíoch, sláinte agus oideachais na sochaí. Dá réir sin, ba chóir go mbeadh teacht ag an bpobal, óg agus sean, ar na healaíona sa saol mórthimpeall orthu. Nuair a chuimhnítear ar an bhfás as cuimse atá tagtha ar líon na ngaelscoileanna sa tír le blianta anuas, agus ar an 39.8% de dhaonra na tíre a dúirt go raibh Gaeilge acu sa daonáireamh is deireanaí, ní áirím an chuid eile de mhuintir na tíre atá báúil don teanga agus a bhfuil spéis acu sna hEalaíona i gcoitinne, dhéanfainnse an argóint, go bhfuil sé de cheart ag gach saoránach sa tír teacht a bheith aige nó aici ar na hEalaíona Gaeilge chomh maith. Ní miste a rá gur chóir go mbeadh an t-ábhar Ealaíona sin ar chomhchéim leis na hEalaíona atá ar fáil i mBéarla. Is cúis mhór díomá dom, mar sin féin, go ndéanann cuid de na heagrais stáit neamhaird de na hEalaíona Gaeilge arís agus arís eile.

Obair a bhíonn ar siúl ag an gcomhlacht drámaíochta Fíbín
 Bunaíodh an comhlacht drámaíochta Fíbín, a bhfuil mé féin mar stiúrthóir air, i 2003 nuair a chonaic muid go raibh páistí na Gaeltachta ag freastal go rialta ar léirithe drámaíochta Béarla i gcathair na Gaillimhe. An t-aon deis a bhí ag páistí drámaí Gaeilge a fheiceáil go dtí sin den chuid is mó ná drámaí a bhí curtha ar stáitse i halla na scoile féin. Bhí Fíbín ag iarraidh eispéireas drámaíochta ar leith a chur ar fáil do pháistí, áit a mbeidís in ann dráma Gaeilge ar ardchaighdeán a fheiceáil ar mhórstáitse agus leas á baint as teicnicí nuálacha nach mbeadh feicthe acu go dtí sin i gcomhthéacs na Gaeilge ná fiú i mBéarla i gcuid mhaith cásanna.

Is drámaí nuascríofa a bhí agus atá sa gcuid is mó de léirithe Fíbín go dtí seo. Tá breis is 40 dráma nua curtha ar stáitse agus tugtha ar chamchuairt againn ó bunaíodh an comhlacht agus muid páirteach i mórfhéilte mórthimpeall na tíre. Go deimhin, tá camchuairteanna idirnáisiúnta curtha i gcrích againn i dtíortha ar nós an Bhreatain Bheag, Albain, an Spáinn, An Bheilg agus chomh fada ó bhaile le Stáit Aontaithe Mheiriceá, Ceanada, Zimbabwe agus Zambia. Ní hamháin sin, ach tá cuirí faighte againn le gairid léirithe a thabhairt chomh fada le Meiriceá Theas agus an tSín.

Go dtí seo, tá breis is 150,000 duine tar éis freastal ar léirithe Fíbín. D’éirigh linn an chéad dráma le breis is 25 bliain a chomhléiriú le hAmharclann na Mainistreach agus an chéad dráma Gaeilge a oscailt i Manhattan, Nua Eabhrac ó 1884! Tá éileamh fós, dar linn, ar an ábhar nuálach a chuireann muid ar fáil don lucht féachana, tá muid ar an bhfód le beagnach cúig bliana déag anois ... tá muid fós ar an mbóthar ... ach is ar éigin é! Labhróidh mé i gceann tamaill ar na dúshláin is cúis leis sin.

Nuair a bunaíodh Fíbín, tuigeadh dúinn nach raibh aon chomhlachtaí drámaíochta ag léiriú drámaí do dhéagóirí go príomha – i mBéarla ná i nGaeilge. Shocraigh muid tabhairt faoi léirithe do dhaoine óga san aoisghrúpa seo roinnt blianta siar, arís léirithe i sainstíl Fíbín a mheallfadh daoine óga i leith dhrámaíocht na Gaeilge. D’éirigh go maith leis na drámaí seo agus tvíteanna leithéidí “I didn’t think Irish could be so Fun!” á bhfeiceáil againn, rud a léirigh an tionchar a d’fhéadfadh a bheith ag léiriú ealaíne d’ardchaighdeán ar dhaltaí meánscoile, daltaí nach bhfuil de thaithí acu ar an nGaeilge go minic ach laistigh de bhallaí an tseomra ranga. De bharr easpa maoinithe, áfach, tá deireadh curtha leis na léirithe don aoisghrúpa seo.

Agus mórléirithe á gcur ar stáitse ag Fíbín, bhí agus tá an t-ádh linn go bhfuil teacht againn ar líon mór ealaíontóirí, déantasóirí, aisteoirí agus cruthaitheoirí toisc leithéidí Macnas agus Druid a bheith lonnaithe i nGaillimh mar aon le TG4 a bheith ar leac an dorais againn. Chinntigh sé seo ar fad go bhféadfadh muid ár sprioc a bhaint amach go háitiúil – sé sin léirithe Gaeilge d’ardchaighdeán a chur ar stáitse do pháistí i nGaeilge. Tá pobal láidir ealaíona i gcathair na Gaillimhe toisc mórchomhlachtaí drámaíochta a bheith lonnaithe ann mar a dúirt mé. Níl aon dabht ann, go bhféadfaí leas a bhaint astu seo agus as ealaíontóirí eile mórthimpeall na tíre chun ábhar ealaíne den chéad scoth a chur ar fáil i nGaeilge agus infreastructúr láidir a chruthú san earnáil seo, dá réir, ach an maoiniú ceart a bheith ann.

Tugann sé sin ar aghaidh mé chuig cuid de na dúshláin a fheictear dom atá romhainn agus roimh na hEalaíona Gaeilge i gcoitinne:

Na Dúshláin atá romhainn

1. Níl aon dabht ach go bhfuil Easpa maoinithe ar na hEalaíona Gaeilge. Cé go bhfuil foinsí airgid ar fáil d’ealaíontóirí na Gaeilge trí Fhoras na Gaeilge, trí Ealaíon na Gaeltachta mar fho-chomhlacht de chuid Údarás na Gaeltachta, trí na Comhairlí Contae agus ar uile, is pota srianta maoinithe atá i gceist leo seo ar fad agus go minic ní hiad na healaíona an príomhchúram atá orthu. 

Tá An Chomhairle Ealaíon freagrach as maoiniú agus as cur chun cinn na nEalaíon i gcoitinne sa tír. Tá neamhaird á dhéanamh acu, áfach, ar na hEalaíona Gaeilge dar liom. I 2017, mar shampla, de réir na bhfigiúirí atá ar fáil ar líne, chaith an Chomhairle Ealaíon 0.8% den bhuiséad ar na hEalaíona Gaeilge, i bhfocail eile: as buiséad de 65.1 milliún caitheadh 568K ar na hEalaíona Gaeilge ar fad - tá an maoiniú a chuirtear ar fáil d’Ealaíon na Gaeltachta san áireamh anseo. Sa mbliain chéanna, tugadh beagnach seacht noiread níos mó maoinithe do chúrsaí 'Opera' in Éirinn ná mar a tugadh do na hEalaíona Gaeilge ar fad. Is cinnte gur iontach an rud Opera a spreagadh sa tír seo, ach an bhféadfaí a rá go bhfuil traidisiún Opera againn, nó pobal leathan Opera le freastal air? 

Mar a dúirt mé níos luaithe, nuair a chuimhnítear ar an bhfás as cuimse atá tagtha ar líon na ngaelscoileanna sa tír le tamall de bhlianta anuas, agus ar líon na ndaoine a dúirt go raibh Gaeilge acu sa daonáireamh is deireanaí, maraon leis an gcuid eile de mhuintir na tíre atá báúil don teanga agus a bhfuil spéis acu sna hEalaíona i gcoitinne, an féidir a rá go bhfuil freastail mar is ceart á dhéanamh orthu nó an bhfuil an pobal tábhachtach seo á shásamh ó thaobh na nEalaíon de? Arís, mar sin féin i 2018, as buiséad de €28.4 milliún de chuid maoiniú straitéiseach na Comhairle cuireadh níos lú ná €173,000 (0.6%) ar fáil do na hEalaíona ar fad sa Ghaeilge. Tús le structúr nua maoinithe ag an gComhairle Ealaíon atá sa maoiniú straitéiseach, mar a dúirt stiúrthóir na comhairle ina leith:

 “This is the first year of our new funding framework, which by its rigour and strategic focus we believe will help shape and develop the arts in Ireland for many years to come”. 

 An féidir a rá go bhfeictear ról ag na hEalaíona Gaeilge sa bhfís seo má tá 0.6% den mhaoiniú iomlán déanta orthu? Cén fáth a bhfuil siad á bhfágáil in áit na leathphingine arís? 

 2. Ní hamháin sin ach tá Easpa tuisceana ar na hEalaíona Gaeilge léirithe ag na príomheagrais stáit atá freagrach as na healaíona i gcoitinne sa tír. Fiú ar bhunús praiticiúil mar shampla, go dtí seo má dhéantar iarratas trí mheán na Gaeilge ar an gComhairle Ealaíon, déantar aistriúchán ar an iarratas sin, ní bhíonn an bunleagan Gaeilge ar fáil don phainéal moltóirí agus ní dhéantar aon aistriúchán ar an ábhar tacaíochta, rud a chiallaíonn go bhfuil an t-iarrthóir Gaeilge faoi mhíbhuntáiste mór de bharr an rogha teanga atá déanta aige/aici. 

 3. Tá Easpa infreastructúr mar thoradh ar an easpa maoinithe ar na hEalaíona Gaeilge – Nuair atá easpa comhlachtaí proifisiúnta ann i gcomhthéacs na drámaíochta mar shampla, ciallaíonn sé go bhfuil easpa scríbhneoirí agus stiúrthóirí ann agus go bhfuil sé dúshlánach aisteoirí maithe le Gaeilge a aimsiú. Is deacair chomh maith lucht féachana Gaeilge a fhorbairt nuair nach bhfuil teacht sách rialta ag an bpobal ar ábhar proifisiúnta i nGaeilge. Mar shampla, de réir Playography Éireann scríobhadh 86 dráma nua in Éirinn sa tréimhse 2016-2017, astu sin bhí 3 dhráma nuascríofa Gaeilge, rinne meánscoil coimisiúiniú ar dhráma amháin díobh seo agus drámaí de chuid Fíbín a bhí sa dá dhráma eile. Ar ndóigh, baineann costas ollmhór le comhlacht drámaíochta proifisiúnta a rith ó lá go lá agus ní mór maoiniú mar is ceart a dhéanamh agus polasaithe cuí a chur i bhfeidhm chun comhlachtaí a spreagadh le léiriúcháin d’ardchaighdeáin a chruthú agus a chur ar bun.

Mar aon le daoine eile san earnáil seo, tá an chuid is mó de mo shaol caite agam, ar bhealach amháin nó ar bhealach eile, i mbun na nEalaíon Gaeilge. Tá mé paiseanta ina leith agus creidim go láidir go mbaineann luach ar leith leo. Níl sé éasca do mhisneach a choineáil i gconaí mar sin féin. Tá an baol ann i gcónaí go nglacfaidh níos mó comhlachtaí Ealaíne a bhíonn ag feidhmiú go hiomlán i nGaeilge polasaí dátheangach orthu féin nó ábhar Béarla amháin a chur ar fáil toisc an easpa tacaíochta a bheith ar fáil dóibh. Ar ndóigh, ní féidir milleán a chur orthu nuair is furasta i bhfad maoiniú a fháil, ealaíontóirí a aimsiú agus aitheantas a thuilleadh trí mheán an Bhéarla.

Moltaí

Ar ndóigh, níl aon réiteach amháin ar an scéal, ach tús maith a bheadh ann, dar liom,
maoiniú mar is ceart a dhéanamh ar na hEalaíona Gaeilge agus ealaíontóirí, scríbhneoirí, léiritheoirí, aisteoirí agus déantasóirí le Gaeilge a mhealladh ar ais i dtreo na nEalaíon Gaeilge. Ní miste a lua go gcuireann an Chomhairle Ealaíon tionscnaimh mhaoinithe luachmhara chun cinn go minic. I 2011, mar a luaigh mé níos luaithe, leagadh amach polasaí nua chun an Opera in Éirinn a chothú, a fhorbairt agus a chur chun cinn. Mar thoradh air sin, tháinig méadú ar an maoiniú a rinneadh ar Opera le tamall de bhlianta suas go €4.85 milliún i 2018, rud a chothóidh borradh agus fás faoin ngné thábhachtach seo de na hEalaíona. Nach bhféadfaí polasaí den chineál céanna a chur chun cinn i gcás na nEalaíon Gaeilge?

I 2013 cuireadh grúpa oibre le chéile chun na hEalaíona Gaeilge agus Gaeltachta a phlé, mar thoradh ar riachtanais Straitéis 20 bliain don Ghaeilge. Ní heol dom go bhfuil aon toradh air seo go fóill, áfach. Níl sé de chead ag aon bhall den Rialtas brú a chur ar an gComhairle Ealaíon maoiniú a chur ar fáil d’aon eagras nó ealaíontóir ar leith. Aontaím go hiomlán leis an gcur chuige seo ar ndóigh. Moladh amháin a bheadh agam, áfach, ná go gcuirfí €3 mhilliún ar fáil d’eagraíocht ar nós Ealaíon na Gaeltachta nó Foras na Gaeilge mar shampla, a bhfuil tuiscint acu agus atá tiomanta do na hEalaíona Gaeilge. Chuirfeadh maoiniú ceart deiseanna luachmhara agus cinnteacht ar fáil dóibh siúd ar mian leo a bheith ag plé go príomha leis na hEalaíona Gaeilge ach nach bhfuil sé sin mar rogha acu i láthair na huaire. Cinnteoidh pobal láidir den chineál seo infreastructúr láidir agus níos tábhachtaí fós todhchaí láidir do ghné shaibhir & luachmhar d’fhéiniúnacht na nÉireannach.

Tá scéal ar leith le hinsint againn trí na hEalaíona Gaeilge ach tá tost á chur lenár nguth i láthair na huaire.

Tost na hEalaíona Ghaeilge -